(E vërteta e fshehur e Antigoneas…)
Projekti i skenarit të një dokumentari që për mungesë fondesh, do të vdiste pa lindur.
Në mesditën e 21 prillit të vitit 1930, një djalosh i ri, jo më shumë se 25 vjeç, i ngjitet udhëve të ngushta e të gurta të Gjirokastrës. Çanta ushtarake që mban mbi shpinë, këmisha e ndotur, por më tepër pantallonat e shkurtra, tërheqin vëmendjen e vendasve.
Kush është? Nga vjen? Ku shkon?
Në të kundërt, vështrimi i djaloshit është i ftohtë dhe përçmues. Thuajse sikur, pamja e qytetit, aq shumë e çuditshme për të gjithë të huajt që ndër shekuj kishin ecur udhëve të tij si pushtues apo turistë, nuk kishte asgjë të denjë për t’i tërhequr vëmendjen.
Sa vjeç ishte ai qytet? Kur dhe kush e kishte ndërtuar? Cila ishte historia e tij?
Asnjë prej këtyre pyetjeve nuk shqetëson e mendjen e djaloshit që vazhdon të endet udhëve deri kur, së fundmi, gjen atë që po kërkonte. Një hotel. Futet brenda, i tregon pronarit të hotelit pasaportën e Perandorisë Britanike dhe, në fillim me një shqipe të çalë e pastaj me një greqishte jo më të saktë se shqipja, kërkon një dhomë teke.
Pronari, plot mirësjellje, i shpjegon që dhomat ishin dyshe dhe katërshe.
“Dëshiroj të fle vetëm”, ia kthen i vendosur djaloshi që, siç do të shpjegonte disa orë më pas në ditarin e tij, nuk donte të flinte në të njëjtën dhomë me një shqiptar sepse, “ata, flenë të veshur kokë e këmbë, gërhisnin dhe mbajnë erë”.
Për këtë, gërhitjen dhe erën e keqe që mbanin shqiptarët, djaloshi nuk kishte asnjë dyshim. Prej ditës kur kishte kaluar kufirin greko-shqiptar, kishte fjetur nëpër shtëpitë e shqiptarëve që e kishin pritur bujarisht në strehët e tyre të varfra pa e ditur se, ai, i huaji me të cilin po ndanin bukën, do t’ia shpërblente mirësinë duke i quajtur “gërhitës” të “palarë” dhe “kundërmues”.
“Atëherë duhet të marrësh një dhomë dyshe”, e këshillon pronari i hotelit dhe i tregon çmimet e dhomave të shkruara me shkumës mbi një tabelë të drunjtë.
Djaloshi vështron çmimet me kujdes dhe e kundërshton. Nuk dëshiron të paguaj për dy vetë.
“Unë jam një”, këmbëngul djaloshi duke ngritur lart gishtin tregues.
“Krevatet në dhomë janë dy”, i përgjigjet i zoti hotelit.
Mbas një diskutimi të gjatë mbi çmimin, i huaji pranon të paguaj. Pronari i zgjat çelësin e dhomës dhe e këshillon, që të nesërmen, të mos dalë nga hoteli. Ishte e ndaluar. Qeveria do të bënte regjistrimin e popullsisë.
“Kjo, nuk është e drejtë! Unë jam qytetar britanik”, bërtet djaloshi dhe për të shprehur shpërfilljen dhe bindjen, se ligjet e shtetit shqiptar nuk kishin asnjë pushtet mbi të, tund në ajër pasaportën britanike.
Të njëjtën shpërfillje ndaj ligjeve të shtetit shqiptar, djaloshi e kishte dëshmuar edhe kur, një muaj më parë, kishte kaluar ilegalisht kufirin Greko-Shqiptar diku mes maleve të Çamandës. Në qytezën e Konispolit, funksionarit të xhandarmërisë shqiptare që e pyeti, se kur dhe si e kishte kaluar kufirin, djaloshi, pa i dhënë asnjë përgjigje i kishte tundur para hundëve pasaportën britanike. Funksionari i frikësuar i shtetit të vogël shqiptar, kishte ulur kokën para hijes së dy luanëve të ngrehur Perandorisë së Madhe Britanike dhe e lejoi “hinglisin” të largohej.
Djaloshi quhej Nikollas Hammond dhe vetëm disa muaj përpara se të niste udhëtimin drejt maleve të Shqipërisë së Jugut, ishte emëruar ndihmës profesor në Universitetin e Kembrixhit, në të njëjtin universitet ku kishte mbaruar studimet për histori dhe letërsi klasike.
Rreth gjysmë shekulli më pas, në librin e titulluar “Udhëtime në Epir dhe në Shqipërinë Jugore, para luftës së dytë botërore”, Nikollas Hammond, tashmë një nga profesorët dhe studiuesit më të mirënjohur të universiteteve të Kembrixhit, Bristolit dhe anëtar i Akademisë Britanike, tregon se, qëllimi i udhëtimeve të tij në Shqipëri, ishte përshkrimi dhe përcaktimi i vendndodhjes të vendbanimeve të përmendur në shkrimet e autorëve antik. Nga leximi i këtij libri mësojmë se, mbasi kishte kaluar kufirin në mënyrë të paligjshme pranë Konispolit, 23 vjeçari Nikollas Hammond, profesori i ardhshëm i universiteteve të Kembrixhit dhe Bristolit, çuditërisht i ishte shmangur vizitës së qytetit të Butrintit, ku, prej shumë vitesh zhvillonte kërkime një ekspeditë arkeologjike italiane e drejtuar nga arkeologu Luigji Ugolini1.
Përse?
Si ishte e mundur që një studiues i historisë antike, i cili synonte të bëhej arkeolog, nuk ishte tunduar aspak të vizitonte gërmimet e kryera në Butrint, ku mund të kishte fatin të takohej me një arkeolog me eksperiencë siç ishte Luigji Ugolini?
Kush ishte arsyeja që e kishte detyruar të riun Hammond të përjashtonte Butrintin, nga lista e vendeve që do të vizitonte në Shqipëri?
Mos ndoshta kjo arsye, lidhej në një farë mënyre me kalimin ilegal të kufirit Shqiptaro-Grek, po aq sa, edhe me praninë e mundshme të Ugolinit në Butrint?
Mos ndoshta…
Ndoshta 23 vjeçari Nikollas Hammond, dëshironte që udhëtimi i tij në Shqipëri të ngelej i fshehtë?
Përse?
I pashoqëruar prej askujt, nga skaji perëndimor i kufirit që ndante shtetin shqiptar nga ai grek, Hammond do të udhëtonte drejt veriut deri në fshatin e Zvërnecit, nga ku, mbas eksplorimit të fshatrave Kurveleshit, kishte vazhduar udhëtimin drejt Gjirokastrës që me shumë gjasa ishte edhe pikësynimi i vërtetë i udhëtimit në Shqipëri.
Ndërkohë që në ditarin e tij Nikollas Hammond do të shkruante qartë dhe prerë se; “në afërsi të Gjirokastrës nuk ka vendbanime antike”, i riu britanik do të vërtitej i vetëm fshatrave të luginës së Drinosit për më shumë se dy muaj.
Përse?
Krejt ndryshe nga çfarë pohonte Hammond në ditar, ishin të shumtë autorët antikë që përmendin qenësinë në luginën e Drinosit të qytetit të Antigoneas. Për më tepër, vendndodhja e rrënojave të qytetit antik të Antigoneas tregohej thuajse saktësisht edhe në shumë harta historike të shekujve XVIII.
Përballë këtyre dëshmive, natyrshëm të lindte pyetja; si dhe përse, gjurmët e rrënojave dhe emri i qytetit antik të Antigoneas, ishin zhdukur kaq papritmas nga hartat historike në fillim të shekullit të XX?
Mos ndoshta kjo harresë e pashpjegueshme e vendndodhjes të rrënojave të qytetit antik të Antigoneas ishte edhe arsyeja, që studiuesi i ri Hammond, shprehej i bindur në ditarin e tij se, “në afërsi të Gjirokastrës nuk ka vendbanime antike”?
Apo ndoshta…?
Mbasi eksploron të gjithë luginën e Drinosit dhe viziton një e nga një fshatrat e kësaj lugine, Hammond, udhëton në drejtim të fshatit Seraqenisht, pastaj, edhe ca kilometra më tutje, drejt një kodre që mbante një emër të çuditshëm…
Kalaja e Jermës…
Kalaja e zhuritur!
Aty qëndron më gjatë se kudo tjetër. Për më shumë se një muaj. Mos ndoshta vallë kishte zbuluar gjurmët e një qyteti antik? Aspak! Edhe aty nuk kishte asnjë rrënojë antike të denjë për tu përmendur në ditar. Madje, për humbjen e kotë të kohës, i riu Hamond ia vë fajin Pukëvilit, ambasadorit francez në oborrin e Ali Pash Tepelenës, “dëshmitë e të cilit mbi gjurmët e lashtësisë së Epirit ishin të mbushura me gënjeshtra”.
Në fillim të korrikut 1930, Nikollas Hammond kthehet në Mbretërinë Greke duke kaluar rishtazi ilegalisht kufirin në malin e Nemërçkës.
Pikërisht, në të njëjtën vit, në qytetin e Korçës do të lindte Dhimosten Budina. Arkeologu shqiptar që 35 vite mbas udhëtimit të Hammondit në Shqipëri, do të drejtonte gërmimet arkeologjike në “kalanë e zhuritur” për të zbuluar se, poshtë truallit të saj, gjendej një qytet i madh antik. Ndoshta më i madhi i zbuluar ndonjëherë brenda kufijve të shtetit shqiptar.
Cili ishte emri i këtij qyteti?
Zbulimi i disa pllakave metalike të cilat përdoreshin për të votuar e shtynë arkeologun të arrinte në përfundimin se, qyteti që kishte zbuluar, ishte ai i Antigoneas.
Ishte ky një zbulim apo ndoshta një rizbulim i një copëze të fshehur të historisë?
Ngjante se Nikollas Hammond, më shumë se askush tjetër, kishte qenë pranë zbulimit të vendndodhjes së qytetit antik të Antigoneas dhe, ndoshta mungesa e përvojës e kishte penguar të hidhte hapin, që do ta përfshinte në radhët e atyre pak arkeologëve që kanë fatin të zbulojnë vendndodhjen e harruar të një qyteti antik.
Në fillimin e viteve 50 të shekullit XX, gjurmët e Nikollas Hammond në kodrën e Jermës do t’i ndiqte edhe një ekspeditë arkeologjike shqiptare e cila, njësoj si edhe Nikollas Hammond do ta braktiste kodrën e Jermës pa dyshuar që nën këmbët e saj fshihej një qytet antik me një sipërfaqe prej 90 hektarësh të rrethuar nga 4 km mure, brenda të cilëve gjendeshin shtëpi banimi, shëtitore të gjera, tempuj dhe punishte.
Por, përpara ekspeditës eksploruese të Nikollas Hammond në vitet 30, asaj shqiptare në vitet 50 dhe gërmimeve që çuan në zbulimin e qytetit të Antigoneas në vitet 60 të shekullit të XX nga arkeologu Demosten Budina, edhe një tjetër ekspeditë arkeologjike kishte eksploruar dhe gërmuar në kodrën e Jermës, e…
Madje…
Edhe kishte zbuluar praninë e qartë të ekzistencës nën truallin e saj të një qyteti antik. Për të zbuluar disi identitetin e kësaj ekspedite, duhet të kthehemi mbrapa në kohë…
Dhjetor i vitit 1912.
Në mesin e kolonave të ushtrisë së Mbretërisë Greke, hordhive të mercenarëve dhe bandave të kriminelëve që po pushtonin territorin e shtetit të sapo shpallur shqiptar, bënte pjesë edhe një repart i mistershëm. Qëllimi i tij nuk ishte përmbushja e planeve strategjike ushtarake për pushtimin e qyteteve dhe fshatrave shqiptare, plaçkitja e banesave dhe as masakrat e frikshme me të cilat pushtuesit kërkonin të mposhtnin vullnetin e shqiptarëve për të mbrojtur lirinë e sapo fituar, por…
Kërkimet arkeologjike!
Mos u çudisni, ky repart i ushtrisë greke përbëhej nga punonjës të “Shoqërisë Greke të Arkeologjisë”.
Zelli aq i pashpjegueshëm, sa edhe i çuditshëm i shtetit grek, për të zbuluar mes zjarrit të luftës ballkanike, të fshehtat e historisë të një territori të pushtuar prej pak ditësh, së pari të habiste dhe pastaj…
Përtej habisë, të nxiste të dyshoje se qëllimi i vërtet i këtij reparti të ushtrisë greke ishte transformimi dhe përçudnimi i historisë së trojeve shqiptare dhe kur kjo nuk ishte e mundur, edhe zhdukja e gjurmëve të saj.
Përse?
Menjëherë pas pushtimit të qytetit të Gjirokastrës nga ushtria greke në 3 mars 1913, reparti i arkeologëve ushtarakë që drejtohej nga 24 vjeçari Dhimitër Evangjelidi, punonjës i shërbimit arkeologjik të shtetit grek (Shoqërisë Arkeologjike Greke), filloi gërmimet në kodrën e Jermës.
Por…
Do të ishte historia e zbulimit e një tjetër vendbanimi antik që do ta bënte emrin e Dhimitër Evangjelidit të famshëm në mbarë botën. Emri i këtij vendbanimi antik ishte Dodona, aq shumë e përmendur nga autorët antik për orakullin e saj.
Në vitin 1875, bankieri dhe politikani grek Kostandin Karapano, gërmonë pran shpateve të malit Mitsikeli dhe ndoshta, fati ose profesioni i politikanit dhe ai i bankierit, e ndihmojnë Karapanon të mos gabohet. Në sipërfaqen prej disa dhjetëra hektarësh që zinte qyteti antik i fshehur prej dhjetëra shekujsh poshtë një shtrese dheu të mbuluar nga pemë dhe shkurre, Karapano gërmon pikërisht në vendin ku gjendej një thesar që çuditërisht, kishte një përmbajtje shumë të larmishme. Rreth 1800 objekte mes të cilave kishte monedha prej bakri, argjendi dhe floriri, statuja të madhësive dhe materialeve të ndryshme. Midis këtyre objekteve të zbuluara nga Karapano në shpatet e malit Mitsikeli gjendeshin edhe ato…
Dëshmitë që qyteti i zbuluar nga Karapano ishte pikërisht Dodona e famshme. Disa fletë prej plumbi mbi të cilat besimtarët shkruanin pyetjet që i drejtonin orakullit. Mbas zbulimit, Karapano organizon në fshehtësi transportimin e thesarit të gjetur brenda kufijve të Perandorisë Otomane, drejt Mbretërisë së Greqisë.
Në vitet në vazhdim, lajmi i zbulimit të qytetit të Dodonës dhe ai thesarit të gjetur nga Karapano, do të shëtiste në të gjitha akademitë dhe muzeumet e vendeve evropiane dhe, së bashku me të…
Do të përhapeshin në Evropë edhe kërkesat politike për të drejtën e ligjshme që kishte shteti grek për të zotëruar territorin e Epirit e Jugut që sipas politikanëve pseudo-historianë si Katapano, mbarte prova të padiskutueshme të historisë dhe kulturës helene. Duke shpërfillur krejtësisht identitetin shqiptar dhe vllah të shumicës dërrmuese së popullsisë së Epirit të Jugut, në vitin 1913, fuqitë e mëdha evropiane e pranuan kërkesën e shtetit grek për zotërimin e Epirit të Jugut, duke e zëvendësuar kështu, pushtimin e Perandorisë Turke mbi Epirin e Jugut me atë të Mbretërisë Greke.
A i përkiste thesari i zbuluar nga Karapano historisë dhe kulturës së qyteteve helene? Duke mos pasur asnjë informacion të bindshëm mbi hapësirën, pozicionin dhe thellësinë ku Karapano kreu gërmimet e tij, akoma edhe sot, arkeologët, nuk janë në gjendje të japin një përgjigje të saktë mbi kohën që këto objekte i përkasin sa edhe mbi prejardhjen e tyre, pikëpyetje këto, që kanë nxitur shumë studiues të venë në dyshim edhe vetë zbulimin në Dodonë të këtyre objekteve nga ana e Karapanos.
Çuditërisht, me gjithë rolin e madh që luajti zbulimi i qytetit të Dodonës, për të propaganduar dhe arsyetuar përpara opinionit publik evropian pretendimet e Mbretërisë Greke mbi Epirin e Jugut, në vitin 1913, shteti grek ia beson kërkimet në Dodonë, “Institutit Gjerman të Arkeologjisë”. Dodona e kishte kryer misionin e saj. Shteti grek, tashmë zot i Epirit të Jugut, kishte nevojë për një zbulim të ri, me ndihmën e të cilit, ashtu si kishte bërë edhe me Dodonën, të justifikonte pretendimet mbi territoret e shtetit të sapo krijuar shqiptar që histo-politikanët grekë e quanin Epiri i Veriut. Kjo ishte edhe arsyeja për të cilën, reparti i gërmuesve të historisë i drejtuar nga Dhimitër Evangelidi, në vitin 1913, gjendej në kalanë e Jermës.
Fillimi i Luftës së Parë Botërore e pengon “Institutin Gjerman të Arkeologjisë” të kryej gërmime në Dodonë dhe pas mbarimit të luftës, shtetit grek i heq të drejtën për të vazhduar gërmimet.
Historia greke duhet të zbulohej nga arkeolog grekë dhe arkeologu që do t’i besohej misioni i zbulimit e të fshehtave të Dodonës ishte pikërisht Dhimitër Evangjelidi.
Studiuesit dhe kërkuesit e historisë, tashmë prej shumë vitesh, prisnin me ankth të mësonin të fshehtat e Dodonës dhe Dhimitër Evangjelidit i ishte dhënë mundësia e artë për tu bërë goja e orakullit. Ëndrra e madhe e çdo arkeologu, kërkuesi thesaresh apo studiuesi të historisë, për të gërmuar në truallin e shenjtë të orakullit që i kishte thurur vargje Homeri, për Dhimitër Evangjelidin ishte bërë realitet. Emri i tij do të bëhej i famshëm në manualet e arkeologjisë dhe librat e historisë të mbarë botës. Një famë kjo, që në humbellat e saj, fshihte pikëpyetjet mbi gërmimet dhe zbulimet që Evangjelidi kishte kryer në kodrën e kalasë së Jermës. Njollën e grabitësit të historisë të popullit shqiptar. E ndoshta, edhe atë, të përçudnuesit dhe shkatërruesit të historisë për qëllime politike…
Dëshmitë e Hammondit në vitet 30 dhe ato të ekspeditës shqiptare në vitet 50 të shekulli XX, të shtyjnë të besosh se reparti i arkeologëve të ushtrisë greke, përpara largimit nga lugina e Drinosit në shtatorin e vitin 1916, ishte kujdesur jo vetëm të zhdukte çdo gjurmë të gërmimeve, që kishte kryer në kodrën e kalasë së Jermës, por edhe shkatërruar dhe mbuluar me dhe, çdo rrënojë të qytetit antik që ngrihej mbi sipërfaqen e tokës.
Për të shkruar faqet e historisë së re dhe të rreme të një Epiri helen, së pari duhej grabitur, transformuar, përçudnuar, dhe, kur kjo nuk ishte e mundur, edhe shkatërruar çdo dëshmi e historisë së vërtetë të Epirit. Por, përpjekjet për të rishkruar një histori të re dhe të gënjeshtërt të Epirit, Ilirisë dhe mbarë trojeve të populluara nga shqiptarët, duke grabitur, transformuar, përçudnuar dhe shkatërruar çdo dëshmi të historisë së vërtet, kishin një zanafillë shumë më të hershme se ato të Mbretërisë Greke të Evangjelidit.
Në pranverën e vitit 167 p.e.s, konsulli Paul Emili (Lucius Aemilius Paullus) urdhëroi legjionet romake të shkatërronin nga themelet 70 qytete të Epirit. Për shumë muaj rresht, nga porti i Orikumit, anijet romake do të transportonin drejt Italisë “plaçkën e luftës” të grabitur në Epir…
150.000 qytetarë të Epirit të kthyer në skllevër, dhjetëra ton flori e argjend dhe mijëra statuja prej mermeri dhe bronzi të cilat do të zbukuronin udhët Romës.
Pa dyshim që sot, shumë prej këtyre statujave të grabitura nga Paul Emili në Epir, përdoren në muzeumet evropiane sa edhe dhe në tekstet e historisë së artit dhe arkeologjisë, si shembuj të përkryerjes të artit helen apo romak, edhe pse, në të vërtetë, përkatësia e përkryerjes së tyre, nuk është as helene dhe as romake.
Do të ishte absurde të mendoje se qytete me disa dhjetëra-mijëra banorë siç ishin ato epirote, të mos kishin edhe poetë, filozofë dhe historianë. Emrat dhe veprat e këtyre poetëve, filozofëve dhe historianëve epirotë u zhdukën njëherë e përgjithnjë në zjarret që ndezën legjionet romake dhe bashkë me to, u zhduk edhe e vërteta e historisë së Epirit dhe heronjve të tij.
Mbas grabitjes, përçudnimit, zvetënimit dhe shkatërrimit të historisë së vërtetë të Epirit, zuri fill shkrimi i historisë së tij të re. Historia e rremë e një Epiri helen dhe romak…
Një histori e rreme që edhe pse kishin kaluar thuajse 2000 vjet nga koha kur legjionet e Paul Emilit kishin shkretuar Epirin, nuk kishte pushuar së shkruari.
Ishte pikërisht qëllimi për të dëshmuar historinë dhe përkatësinë helene të Epirit që e solli Evangjelidin në Shqipëri. Trembëdhjetë vite më pas, qëllimi për të dëshmuar historinë dhe përkatësinë romake të Epirit, solli në Shqipëri edhe arkeologun italian Luigi Ugolini.
Në të njëjtën kohë, Mbretëria e Greqisë dhe ajo e Italisë, do të paraqisnin në tryezat e diplomacive evropiane pretendimet e tyre për të pushtuar Shqipërinë e Jugut në emër të dëshmive të historisë…
Të kujt historie?
Të asaj që do të zbulonin Evangjelidi dhe Ugolini?
Cili ishte kufiri që ndante historinë e Evangjelidit dhe Ugolinit nga politika?
A do të kishin ata guximin, t’i kundërviheshin politikës së shteteve që i paguanin dhe të dëshmonin të vërtetën e historisë së Epirit, nëse përballeshin me të?
Apo, ndoshta ajo, historia e vërtetë e Epirit, tashmë kishte vdekur njëherë e përgjithnjë?
Por…
A mund të vdesë e vërteta?
Mundej vallë që, edhe vërteta e historisë së Epirit t’i kishte mbijetuar legjioneve të Paul Emilit dhe pushtuesve të tjerë të trojeve Shqiptare?
Të ishte e mundur që kjo e vërtetë, të fshihej edhe nën rrënojat e Antigoneas, Butrintit, dhe pse jo, edhe në ato të shumë qyteteve të tjera të Epirit dhe Ilirisë?
Fundi i pjesës së parë.
Tiranë, 22. 05. 2016.
- 1. Luigji Maria Ugolini (1895 –1936). Arkeolog italian. Nga viti 1924 deri në vitin 1936 drejton kërkimet arkeologjike italiane në Shqipërinë e Jugut. Autor i librit “Shqipëria antike” (L’antica Albania: nelle ricerche archeologiche italiane).
BUJAR KULE 